Τρέχουμε, αλλά προς τα πού;

Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ

Στο πρόβλημα της κλιματικής μεταβολής αναφέρεται ο Τζόρτζιο Ρούφολο, σε ένα άρθρο του που δημοσιεύθηκε πρόσφατα στην εφημερίδα «La Repubblica». Γράφει, μεταξύ άλλων, ο ιταλός οικονομολόγος:

«Το πρόβλημα του κλίματος αφορά την επιβίωση όχι της μητέρας-γης αλλά του ανθρώπου. Και γι' αυτό έχει προσλάβει τα τελευταία χρόνια έναν υπαρξιακό και δραματικό χαρακτήρα. Στη σύντομη ζωή του (δύο εκατομμύρια χρόνια) το ανθρώπινο γένος έκανε το παν για να γίνει αισθητή η παρουσία του. Κατανάλωσε μια για πάντα πελώριες μάζες ορυκτών καυσίμων, που είχαν συσσωρευθεί επί δισεκατομμύρια χρόνια στην αγκαλιά της γης (αρχέγονα δάση και ωκεανούς από πλαγκτόν, που είχαν κατακαθίσει με τη μορφή άνθρακα και πετρελαίου). Εθαψε κάτω από καταιγίδες άμμου εκατομμύρια εκτάρια παρθένας γης, καταστρέφοντας τη γονιμότητά της και ερημοποιώντας ολόκληρες χώρες. Μόλυνε τα υπόγεια ύδατα. Κατέστρεψε μεγάλο μέρος από το ενάμισι δισεκατομμύριο εκταρίων τροπικών δασών. Διέδωσε στο νερό, στη γη και στον αέρα δέκα εκατομμύρια ρυπογόνους χημικές ενώσεις. Εντατικοποίησε τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα υπερθερμαίνοντάς την, με αποτέλεσμα το λιώσιμο των πάγων και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Προκάλεσε την εξόντωση των άλλων ζωικών και φυτικών ειδών, περιορίζοντας δραστικά τη βιοποικιλότητα.

Μετά από δύο εκατομμύρια χρόνια, στη διάρκεια των οποίων ο πληθυσμός της και η παραγωγική της δύναμη αναπτύχθηκαν με αργούς ρυθμούς, η ανθρωπότητα εξερράγη τα τελευταία διακόσια-τριακόσια χρόνια, σαν ένας πύραυλος που απογειώνεται. Και πείσθηκε -εδώ οι οικονομολόγοι έχουν αναντίρρητα κάποια ευθύνη- ότι αυτή η έκρηξη είναι ένα μόνιμο δεδομένο και ότι η ιστορία μπορεί να προχωράει με τον ρυθμό του ανατοκισμού, που υπάρχει μόνον για τους τραπεζικούς λογαριασμούς. Η θέση που παίρνουν οι Ηνωμένες Πολιτείες στο πρόβλημα της κλιματικής μεταβολής αντανακλά πλήρως αυτή την πεποίθηση. Αυτή η θέση βασίζεται σε δύο θεμελιώδη αξιώματα. Πρώτον, δεν υπάρχει καμία ασυμβατότητα ανάμεσα στην οικονομική ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος. Το οικολογικό πρόβλημα μπορεί και πρέπει να λυθεί με την τεχνολογική πρόοδο. Δεύτερον, η οικονομική ανάπτυξη είναι απολύτως αναγκαία για την κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική πρόοδο της ανθρωπότητας.

Και τα δύο αυτά αξιώματα είναι εσφαλμένα. Είναι βέβαια αληθινό ότι η τεχνολογική πρόοδος μπορεί να κάνει πολλά για να περιορίσει τη μόλυνση του περιβάλλοντος. Η περίφημη προφητεία του Μάλθους για τις επιπτώσεις της αύξησης του πληθυσμού διαψεύστηκε από την αύξηση της παραγωγικότητας στη γεωργία. Αλλά αυτό δεν εμπόδισε τις τρομερές περιβαλλοντικές καταστροφές που προαναφέραμε. Και αυτό για έναν απλό λόγο: επειδή η αύξηση της παραγωγικότητας σε έναν τομέα πληρώνεται με μείωση πόρων ή αύξηση απορριμμάτων σε έναν άλλο. Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι η περιβαλλοντική πίεση ασκείται όχι μόνον πάνω στους φυσικούς πόρους -ενέργεια και πρώτες ύλες- αλλά και πάνω στον χώρο και στον χρόνο, που είναι και αυτοί περιορισμένοι και από τη φύση τους μη ανανεώσιμοι πόροι. Σήμερα καταναλώνουμε περιορισμένους φυσικούς πόρους σαν να ήταν αγαθά που προσφέρονται δωρεάν. Αλλά αύριο, ακόμα και αν υποθέσουμε ότι η απεριόριστη διαθέσιμη ενέργεια και η απεριόριστη δυνατότητα αντικατάστασης πόρων (έννοια που δεν έχει επιστημονική θεμελίωση) καθιστούσαν απεριόριστη την παραγωγή εμπορευμάτων, η αύξησή τους θα ήταν ανυπόφορη για τον τρόπο της ζωής μας και για το νόημα της ζωή μας.

Εδώ προσκρούουμε στο δεύτερο αξίωμα της "αμερικανικής" αντίληψης της ανάπτυξης: την υποτιθέμενη απόλυτη αναγκαιότητά της σε σχέση με την κοινωνική ευημερία και την πρόοδο. Σίγουρα στους προηγούμενους αιώνες έτσι ήταν. Αλλά σήμερα συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Δεν είναι τυχαίο το ότι το ζήτημα της σχέσης ανάμεσα στην οικονομική ανάπτυξη και τη δημόσια ευτυχία το θέτουν και πάλι σήμερα όχι ηθικοί φιλόσοφοι αλλά οικονομολόγοι (όπως ο Λέιαρντ και ο Ζαμάνι).

Με δυο λόγια, οι εντάσεις που προκαλούνται από τον πλουτισμό επιδεινώνονται με την αύξηση του πλούτου. Στις τωρινές συνθήκες, τουλάχιστον στις οικονομικά αναπτυγμένες χώρες, τίθεται σε ένα ορισμένο σημείο της ανθρώπινης εξέλιξης εκείνο το πρόβλημα ισορροπίας ανάμεσα σε συσσώρευση και ικανοποίηση, ανάμεσα σε έχειν και είναι, που φιλελεύθεροι-σοσιαλιστές οικονομολόγοι, όπως ο Τζον Στιούαρτ Μιλ, είχαν θέσει στην προοπτική μιας "στάσης της ανάπτυξης" και σοσιαλιστές-φιλελεύθεροι οικονομολόγοι, όπως ο Γκούναρ Μιρντάλ, είχαν εγείρει αντιπαραθέτοντας το ιδεώδες της ανθρώπινης ανάπτυξης σε εκείνο της οικονομικής μεγέθυνσης.

Αυτό δεν είναι τεχνολογικό ούτε και οικονομικό πρόβλημα. Είναι πρόβλημα ανθρωπολογικό και ηθικό. Είναι το πρόβλημα του να δώσουμε στην οικονομία έναν σκοπό που να την υπερβαίνει, σε μια κατάσταση όχι ποσοτικής μεγέθυνσης και ωστόσο ανάπτυξης· ανάπτυξης της επιστήμης, της ηθικότητας, της νοημοσύνης. Το ζητούμενο δεν είναι να γνωρίζουμε πόσο δρόμο μπορούμε να διανύσουμε ακόμα με τους πόρους που διαθέτουμε και με τον τρόπο με τον οποίο τους σπαταλάμε. Το ζητούμενο είναι να γνωρίζουμε πώς να ζούμε και προς τα πού οφείλουμε να βαδίζουμε (να τρέχουμε, να τρέχουμε, αλλά προς τα πού;). Αυτή η επιταγή με τη σειρά της μπορεί να τεθεί μόνο στο πλαίσιο μιας ριζικής αναδιανομής των υλικών πόρων και κυρίως των τεχνικών ικανοτήτων μεταξύ πλούσιων και φτωχών χωρών. Σχετικά με το κλίμα, δεν μπορούμε βέβαια να αξιώνουμε από τις φτωχές χώρες να σηκώσουν όλο το βαρύ φορτίο μιας καταστροφής που προκλήθηκε από τις πλούσιες χώρες...»