«Ο πολίτης καθορίζει τον πιστό και όχι ο πιστός τον πολίτη»

Της ΦΩΤΕΙΝΗΣ ΜΠΑΡΚΑ

Λίγες ώρες μετά την κηδεία του αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου και την ολοκλήρωση της τετράωρης «ζωντανής» τηλεοπτικής της μετάδοσης σε εθνικό δίκτυο, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών δικαστές, νομικοί, καθηγητές, πολιτικοί και δημοσιογράφοι απ' όλα τα μέρη του κόσμου συμμετείχαν στη διεθνή συνάντηση με τίτλο «Τέχνη και ιερές πεποιθήσεις: από τη σύγκρουση στη συνύπαρξη».

Πριν από μερικά χρόνια τα ατυχή, ίσως, σκίτσα του Μωάμεθ σε εφημερίδα της Δανίας δεν θα οδηγούσαν σε αιματηρές διαδηλώσεις σε όλες τις μουσουλμανικές χώρες

Αν και εμφανώς λιγότεροι οι... πιστοί του Μεγάρου, οι διοργανωτές τού εξαιρετικά ενδιαφέροντος συνεδρίου [Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τη Δημοκρατία μέσω του Δικαίου (Επιτροπή Βενετίας) του Συμβουλίου της Ευρώπης, Ελληνική Ενωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και το Megaron Plus] δεν θα μπορούσαν να βρουν ιδανικότερες συνθήκες για να θέσουν τόσο κρίσιμα για τις σύγχρονες κοινωνίες ζητήματα. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, οι ξένοι κυρίως ομιλητές διαπίστωσαν με τα ίδια τα μάτια τους πόσο ισχυρό είναι το θρησκευτικό συναίσθημα σε αυτή την ορθόδοξη γωνιά της Ευρώπης.

Μπορεί όμως αυτή η πρόδηλη απήχηση της θρησκείας στις μέρες μας να προκαλέσει αντιδράσεις αλλά και βίαιες ταραχές; Η απάντηση είναι σαφέστατα «ναι». Και μόνο να θυμηθεί κανείς τι ακολούθησε τη δημοσίευση των περίφημων εκείνων «σατιρικών» σκίτσων του Μωάμεθ στη μικρή εφημερίδα της Δανίας για να πειστεί. Στην άλλη άκρη της Γης, στην Ινδονησία, σημειώθηκαν τέτοιας έκτασης διαδηλώσεις που οδήγησαν ακόμη και στο θάνατο ανθρώπων.

Τι άλλαξε στην κοινωνία μας; Γιατί πριν από μερικά μόλις χρόνια τα (τουλάχιστον) ατυχή σκίτσα του Μωάμεθ θα απασχολούσαν μόνο την τοπική κοινωνία της Δανίας, ενώ σήμερα απασχολούν τον κόσμο ολόκληρο;

«Η υπερ-εθνικοποίηση της θρησκείας σε συνδυασμό με την παγκοσμιοποίηση και τη λειτουργία των ΜΜΕ μετέτρεψαν το τοπικό σε διεθνές», απαντά ο Γάλλος Ζαν-Πολ Βιγέμ, διευθυντής σπουδών στην Ecole Pratique des Hautes Etudes και διευθυντής της ομάδας «Κοινωνίες, Θρησκείες, Εκκοσμίκευση». Ο Βιγέμ κατέγραψε την επικίνδυνη αναζωπύρωση τόσο του θρησκευτικού φονταμενταλισμού όσο και του κοινωνικού φανατισμού με την εμφάνιση των κοσμικών εικονοκλαστών, φορείς οι τελευταίοι μιας προκλητικής κριτικής απέναντι στη θρησκεία.

Ο πίνακας του Τιερί ντε Κορντιέ, που ως βλάσφημος αποκαθηλώθηκε από την έκθεση «Outlook»

«Δεν ζούμε πια στην εποχή των εθνικών ακροατηρίων. Είτε το θέλουμε είτε όχι, υπάρχει ένα οικουμενικό ακροατήριο», συμφώνησε και ο δημοσιογράφος Παύλος Τσίμας. Πριν από ενάμιση χρόνο βρέθηκε στην Ινδονησία σε ένα ανάλογο συνέδριο με τη συμμετοχή όμως αποκλειστικά δημοσιογράφων μουσουλμανικών και δυτικών χωρών. Και τότε δεν κατέληξαν πουθενά, μόνο στην ανάγκη να επαναλάβουν τη συνάντηση. Ωστόσο συμφώνησαν σε ορισμένα ερωτήματα:

* Πώς μπορείς να ρυθμίσεις τις σχέσεις ελευθερίας έκφρασης και ανεκτικότητας όταν μιλάς σε ένα παγκόσμιο ακροατήριο;

* Μπορεί να υπάρξει ένας συμβιβασμός ανάμεσα στην ελευθερία της έκφρασης και το σεβασμό των ιερών φρονημάτων;

* Οι δημοσιογράφοι έχουμε κάποια ευθύνη και κάποια υποχρέωση να προάγουμε την αλληλοκατανόηση ή να κάνουμε τη δουλειά μας χωρίς να θέτουμε ηθικά φίλτρα ανάμεσα στα γεγονότα και το ακροατήριό μας;

* Μπορεί να υπάρξει ένας οικουμενικός κώδικας δεοντολογίας;

«Σύγκρουση δεσμεύσεων»

Ο καθηγητής Συγκριτικής Φιλοσοφίας της Θρησκείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Μάριος Μπέγζος, ήταν καταφατικός. «Η σύγκρουση θρησκείας και τέχνης είναι σύγκρουση καθαρά πολιτική. Δεν είναι ένα ζήτημα θεολογικό ούτε υπόθεση καλλιτεχνική ή αισθητική».

Κάθε άνθρωπος, εξήγησε, έχει μια διπλή δέσμευση: είναι πολίτης και πιστός - ακόμη κι όταν αρνείται ή αμφισβητεί τη θρησκεία. «Οι δύο δεσμεύσεις πάντοτε συνυπάρχουν, δεν μπορεί κανείς να τις αποφύγει. Παρ'όλο όμως που συνυπάρχουν διαρκώς δεν εναρμονίζονται πάντοτε. Συγκρούονται και διαφοροποιούνται. Και εδώ αρχίζει το πρόβλημα».

Πώς επιλύεται η σύγκρουση; «Προσωπική μου πεποίθηση είναι ότι οφείλει να επιλύεται πάντοτε προς όφελος της πολιτικής δέσμευσης. Ο πολίτης καθορίζει τον πιστό κι όχι ο πιστός τον πολίτη. Αυτή είναι η διαφορά της δημοκρατίας από τη θεοκρατία», τόνισε ο κ. Μπέγζος.

Γιατί; «Η πολιτική δέσμευση είναι καθολικότερη από τη θρησκευτική. Καθολικότερη και ποσοτικά και ποιοτικά. Η ιδιότητα του πολίτη εγγυάται την ελευθερία του ανθρώπου και σφραγίζει την ίδια την ανθρωπιά του. Οχι ότι δεν έχουν γίνει εγκλήματα στο όνομα της ανθρωπότητας, αλλά δεν ισοφαρίζονται με τα εγκλήματα που έγιναν στο όνομα της θρησκείας ή άλλων ολοκληρωτικών ιδεολογιών. Η πολιτική δέσμευση είναι καλύτερη, ιστορικά δοκιμασμένη, ασφαλέστερη εγγύηση για τον άνθρωπο έναντι της θρησκευτικής δέσμευσης».

**ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΛΑΪΤΖΗΣ «Τα σκίτσα της Δανίας θέλησαν να ξεμπροστιάσουν το Ισλάμ με τρόπο άχαρο και χοντροκομμένο. Ο Αριστοφάνης σατιρίζει τους Αθηναίους και όχι τους Σπαρτιάτες, ο Θερβάντες ειρωνεύεται τους Ισπανούς και όχι τους Αραβες. Ο μεγάλος χιουμορίστας λοιδορεί τον πόλεμο και όχι τους εχθρούς».

Ελληνες ορθόδοξοι φονταμενταλιστές: τέχνη στα δικαστήρια

Γιατί φτάνουμε στα δικαστήρια επιδιώκοντας τη στάθμιση μεταξύ ελευθερίας της έκφρασης και θρησκευτικής ελευθερίας; Γιατί μιλάμε για σύγκρουση θεμελιωδών δικαιωμάτων, η συμφιλίωση των οποίων παραμένει δύσκολη, αν όχι αδύνατη; Τότε είναι που καλούνται δικαστές, όπως η Φρανσουάζ Τούλκενς, του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, να διευθετήσουν τις διαφορές.

«Η ιεράρχηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι αφελής και περιττή προσέγγιση, όπως και η ζυγαριά. Τα κράτη είναι καταλληλότερα να ορίσουν την ευαισθησία της κοινωνίας, αποτρέποντας τις συνθήκες ή το πλαίσιο που προκαλούν τη σύγκρουση. Πρέπει λοιπόν να παραδεχτούν τις ευθύνες τους και να βρουν λύσεις πριν φτάσουν σε μας», είπε.

Κάτι που στη χώρα μας δεν υπάρχει ούτε καν ως πρόθεση του κράτους, να επιλύσει δηλ. στη δημόσια σφαίρα τις διαφορές. Ο διαχωρισμός Εκκλησίας και Κράτους θα ήταν σαφέστατα ένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση, πλην όμως τα κόμματα εξουσίας ακόμη την αρνούνται μετά βδελυγμίας.

Οι υποθέσεις που έφτασαν στα ελληνικά δικαστήρια (από την απαγόρευση της προβολής της ταινίας «Ο τελευταίος πειρασμός» το 1988 έως την κατάσχεση του βιβλίου «Μν» του Μίμη Ανδρουλάκη το 2000, την αποκαθήλωση του έργου του Τιερί ντε Κορντιέ από την έκθεση Outlook το 2003 έως την κατάσχεση του έργου της Εύας Στεφανή από την Art Athina πέρυσι) κατέγραψαν την τάση του κράτους να απαλλαγεί από το «ποτήριον τούτο»...

«Κοινό χαρακτηριστικό των ελληνικών υποθέσεων ήταν ότι οι απαγορεύσεις επιβλήθηκαν ύστερα από κινητοποίηση φονταμενταλιστικών ομάδων ελληνορθόδοξων πιστών, που παραπονούνταν ότι τα ανωτέρω έργα προσέβαλλαν το θρησκευτικό αίσθημά τους», τόνισε ο Νίκος Αλιβιζάτος, καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και αντιπρόεδρος της Ελληνικής Ενωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.

«Ενας θρησκευτικός ηγέτης μπορεί νομίμως να αντιταχθεί στην ευθεία και ενδεχομένως ακραία διακωμώδησή του σε ένα θεατρικό έργο; Εχουν το ίδιο δικαίωμα και οι πιστοί της συγκεκριμένης θρησκείας;», αναρωτήθηκε. «Δεν ισοδυναμεί αυτό με ανεπίτρεπτη συρρίκνωση της ελευθερίας της καλλιτεχνικής δημιουργίας;»

«Το θρησκευτικό αίσθημα που προστατεύεται -όπως συμβαίνει και με κάθε άλλο αίσθημα- δεν είναι συμπαγές και ενιαίο, αλλά περιλαμβάνει διαβαθμίσεις. Ενα έργο τέχνης, που αμφισβητεί την ειλικρίνεια του θρησκευτικού αισθήματος ενός θρησκευτικού ηγέτη, ή απλώς ενός θρησκευόμενου ατόμου, θα πρέπει να είναι λιγότερο ανεκτό από ένα άλλο που απλώς σατιρίζει τον τρόπο με τον οποίο ο ηγέτης ή το άτομο προβάλλουν ή διαδίδουν τις πεποιθήσεις τους μέσω της TV, στην οποία μπορεί να έχουν αδυναμία. Ακόμη πιο ανεκτή θα πρέπει να είναι η κριτική πρακτικών της καθημερινότητας όπως είναι η χρήση της μαντίλας, η νηστεία ή το σταυροκόπημα», εξήγησε.

Στην ορθόδοξη γωνιά της Ευρώπης προστατεύουμε ποινικά τον Θεό!

Γιατί ακόμη η βλασφημία θεωρείται ποινικό αδίκημα σε πολλές χώρες (και στη δική μας) και επανέρχεται σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες; «Η άνοδος του ευρωπαϊκού Ισλάμ θέτει σε δοκιμασία τις παραδοχές του κοσμικού κράτους», υποστήριξε ο Μιχάλης Τσαπόγας, διδάκτωρ Νομικής, μέλος του Δ.Σ. της Ελληνικής Ενωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. «Οπως και στη μεσαιωνική Δύση, έτσι και στα καθ' ημάς η βλασφημία επί αιώνες αποτελούσε αδίκημα διαπιστούμενο από την Εκκλησία και τιμωρούμενο από την πολιτεία, με επιχείρημα την κοινωνική ανάγκη να εξευμενισθεί η θεϊκή οργή ώστε ν' αποτραπούν οι επαπειλούμενοι λιμοί και σεισμοί. Ενώ, όμως, αλλού ο Διαφωτισμός εμπότιζε σταδιακά την οργάνωση των κοινωνιών και εκκοσμίκευε την ποινική καταστολή, η ορθόδοξη γωνιά της Ευρώπης κατόρθωσε ν' αποφύγει τη διείσδυση του Σατανά. Εδώ, δικαστήριο στα τέλη του 20ού αιώνα εκτιμά ότι "η θρησκεία αποτελεί τη βάση του κράτους". (...) Η ποινική προστασία του Θεού αυτού καθ' εαυτόν, παραμένει σήμερα νοητή μόνο σ' εκείνα τα κράτη που αντιμετωπίζουν κάποια θρησκεία ως θεμέλιο της οντότητάς τους. Αντίθετα, στα κράτη που δεν ταυτίζονται με συγκεκριμένο δόγμα, η προστασία αυτή παρίσταται αδιανόητη».