Ο ένας μας έδωσε, από ένα μακροσκελές ποίημα, τις δύο στροφές του εθνικού μας ύμνου, ο άλλος έπλασε μια πολύτομη αφήγηση που ξεκινάει από τον Κρόνο και τη Ρέα και καταλήγει στην Ελληνική Επανάσταση. Ο ένας έδωσε τον τόνο στην ευαισθησία του εξεγερμένου Ελληνισμού, ο άλλος δημιούργησε το αίσθημα μιας διαχρονίας για να τη στεγάσει.
Οι διαφορές και οι ομοιότητες συνεχίζουν. Ο ένας δημιούργησε την ποίησή του σε μια γλώσσα που μπορεί κάλλιστα να θεωρηθεί ως πρόπλασμα της σημερινής δημοτικής. Ήταν γλώσσα επιλογής. Θα μπορούσε να γράψει ιταλικά, όμως προτίμησε να γράψει σε μια γλώσσα της οποίας την εκφραστική πλαστικότητα σμίλεψε ο ίδιος με τη δημιουργία του.
Ο άλλος έγραψε την ιστορία του σε μια καθαρεύουσα η οποία σήμερα θεωρείται από πολλούς μουσειακή. Παρ΄ όλα αυτά η αντίληψη που έδωσε το έρμα στην αφήγησή του παραμένει ενεργή. Η ιστορική συνείδηση του σύγχρονου Ελληνισμού διαμορφώθηκε από τον τρόπο που τη διαρρύθμισε ο Παπαρρηγόπουλος, με τα τρία, σε γενικές γραμμές, μεγάλα κεφάλαιά της, την αρχαία εποχή, το Βυζάντιο και τη σύγχρονη Ελλάδα.
Εμβληματικοί συγγραφείς και οι δύο, ακολούθησαν, ο καθένας με τον τρόπο του, τη μοίρα των εμβληματικών συγγραφέων. Αφού σημάδεψαν μπόλικες γενιές επιγόνων, αφού κάλυψαν με τον δημιουργικό τους όγκο τη συλλογική φαντασία, καταχωρίσθηκαν στα πάνω ράφια των βιβλιοθηκών, για να απολαύσουν, μαζί με τους υπόλοιπους κλασικούς, τη σκόνη της τιμητικής τους αργομισθίας.
Είναι σαν το έργο τους να το έχει αφομοιώσει η ίδια μας η γλώσσα, κατά συνέπειαν ελάχιστα μας αφορά το ίδιο. Αυτό, εννοείται, ισχύει λιγότερο

για τον Διονύσιο Σολωμό και περισσότερο για τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο.
Απ΄ αυτήν την άποψη θεωρώ ότι η συγκριτική ανάγνωση των δύο από τον Στέλιο Ράμφο είναι ιδιαιτέρως σημαντική. Κι αυτό κατ΄ αρχάς για έναν, διόλου αμελητέο λόγο: γιατί ο Ράμφος, ο οποίος δεν είναι ούτε ιστορικός ούτε ποιητής ο ίδιος, τους αντιμετωπίζει ως καταλύτες μιας συλλογικής ευαισθησίας που παραμένει ενεργή, έστω υποσυνείδητα, ώς τις μέρες μας ακόμη. Ενεργοποιεί το έργο τους μέσα από τις αναγνώσεις του και προσφέρει ο ίδιος μια άκρως ενδιαφέρουσα ανάγνωση.
Τι έκανε στην πραγματικότητα ο Σολωμός, εκτός από το προφανές, εκτός δηλαδή από το γεγονός ότι έγραψε την ιδιοφυή του ποίηση;
«Ο Σολωμός προίκισε τη νεοελληνική ποίηση με την ιδέα και την πράξη της μορφής. Στη θέση του συλλογικού αισθήματος, το οποίο διαπερνούσε μονότονα τον λαϊκό μας πολιτισμό προεκτείνοντας τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς αιώνες, έφερε το ατομικό αίσθημα, που υποβάλλει στους ανθρώπους διαφορετικούς τρόπους υπάρξεως».
Στην πραγματικότητα διέρρηξε τη συνέχεια μιας παράδοσης με την ανατρεπτική διάσταση της δημιουργίας. Έφερε την υποκειμενικότητα, άνοιξε τη συμβολική λειτουργία της γλώσσας από εκεί που ήταν εγκλωβισμένη στην αχρονία της θρησκευτικής πίστης, στον βιωμένο χρόνο της ιστορίας. Έβγαλε τη συλλογική συνείδηση από την ακινησία του βυζαντινού ουρανού για να τη φέρει στο ταραγμένο σκηνικό της Αναγέννησης.
«Η ιδέα της καλλιτεχνικής μορφής που εκόμιζε, απηχούσε τη δημιουργική πορεία προς την υποκειμενικότητα του αγνώστου ακόμη στην ελληνική κοινωνία ατόμου».
Αλήθεια, πόσο απέχει αυτή η ανάγνωση από την αντίληψη ενός Σολωμού προσκολλημένου στους ρυθμούς του δημοτικού τραγουδιού, από τη μορφή ενός ποιητή που κατάφερε να ενσαρκώσει την παράδοση; Απέχει τόσο ριζικά όσο απέχει και από την αντίληψη ότι η Δύση πέρασε τα ελληνικά σύνορα μέσα από μια απολύτως εγκεφαλική διαδικασία, ένα είδος ορθολογικής συνωμοσίας που επιτέθηκε στο «ελληνικό» μας αίσθημα για να το εγκλωβίσει, να το απονευρώσει και εντέλει να το ακυρώσει.
Η ανάγνωση του Ράμφου υποστηρίζει το ακριβώς αντίθετο. Η ανάγκη της καλλιτεχνικής δημιουργίας έστρεψε το βλέμμα του «εθνικού» μας ποιητή προς τη Δύση, γιατί εκεί και μόνον εκεί μπορούσε να αναζητήσει και να βρει τα ερείσματά της. Κι απ΄ αυτήν την άποψη η ανάγνωση αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία, όχι μόνον για την αντίληψή μας για τον Σολωμό, αλλά και για ολόκληρο τον 19ο αιώνα και τον τρόπο που διαμόρφωσε τη συνείδηση του σύγχρονου Ελληνισμού. Μια συνείδηση στραμμένη προς τη δυτική δημιουργία από την πρώτη κιόλας στιγμή που αισθάνθηκε την ανάγκη να περιγράψει το πρόσωπο της δικής της ευαισθησίας. Αν τον Σολωμό τον διακατέχει η εμμονή της «μορφής», το αίσθημα της δημιουργίας, κατά τον Ράμφο ο Παπαρρηγόπουλος κατατρύχεται από το αίσθημα της «νοσταλγίας»: «Η δύναμη του παρελθόντος ενέπνευσε τον Παπαρρηγόπουλο και πλημμύρισε τη νεοελληνική ψυχή με νοσταλγία για τα μεγαλεία των περασμένων- τη γέμισε σωτηριολογικές προσδοκίες με σχήμα ιστορικότητος».