«Πρέπει να ξανανοίξει η Θεολογική Σχολή της Χάλκης»

* Οι Βυζαντινοί ήθελαν την ελληνική παιδεία, αλλά τους προβλημάτιζε το σκάνδαλο του περιεχομένου της, το οποίο δεν συμφιλιωνόταν με την πίστη

Το πρώτο του ταξίδι στην Ελλάδα ο γερμανός καθηγητής Ντίτερ Ρόντριχ Ράινς το έκανε το 1955 με κιθάρες και οτοστόπ. Ηταν 15 χρόνων και ανυποψίαστος για την επίδραση που θα του ασκούσε αυτή η χώρα. Σήμερα, 51 χρόνια μετά, ο καθηγητής Βυζαντινολογίας στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου έρχεται «σε μια αγνώριστη σε σχέση με την εποχή εκείνη» Ελλάδα, με τιμητική υποτροφία του Ιδρύματος «Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης». Σκοπός της επίσκεψής του, η οποία ολοκληρώνεται αυτές τις ημέρες, η διάλεξή του για τον Μιχαήλ Ψελλό, η ανακήρυξή του ως επίτιμου διδάκτορος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, από το Τμήμα Φιλολογίας του, και η περιήγηση σε αγαπημένους ελληνικούς τόπους - δεδομένου ότι μετά το «παρθενικό» ταξίδι ακολούθησαν πολλά ακόμη.

 Ο Ντίτερ Ρόντριχ Ράινς, που έχει διατελέσει πρόεδρος της Εταιρείας Γερμανών Βυζαντινολόγων και έχει στο ενεργητικό του εξαιρετικά πλούσιο επιστημονικό έργο, ακόμη γοητεύεται από τη φιλοξενία μιας χώρας «λιγότερο πρωτόγονης από τότε». H ανάπτυξη, όμως, σέρνει μαζί της τον μαζικό τουρισμό. «Και δεν μπορείς να δεχτείς σαν δικό σου άνθρωπο έναν τουρίστα». Το θέαμα εξάλλου ενός κλασικού Γερμανού ο οποίος σε άψογα ελληνικά ζητάει μεζέ και ούζο στο ταβερνάκι δίπλα στη θάλασσα δεν είναι το πλέον συνηθισμένο.

- Το Βυζάντιο έχει αποτελέσει παρεξηγημένη περίοδο;

«Ακόμη είναι παρεξηγημένη περίοδος. Αντιμετωπίζεται υπό τη σκιά της εκκλησιαστικής παράδοσης. Δεν υπήρχαν, όμως, μόνο κληρικοί στο Βυζάντιο. Υπήρχαν και οι έμποροι, οι αγρότες, οι υπάλληλοι. Υπήρχαν επίσης διαφορετικές εθνότητες. Δεν ήταν τόσο μονοδιάστατο το Βυζάντιο όπως το έχουμε αντιληφθεί τουλάχιστον στην Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό. Και προσωπικά δεν συμφωνώ με τον όρο "θεοκρατική κοινωνία" για το Βυζάντιο. Ηταν ένα κράτος που η Εκκλησία έπαιξε σημαντικό ρόλο, αλλά δεν ήταν θεοκρατικό. Και μέσα στη βυζαντινή κοινωνία, η οποία από τον 4ο αιώνα είχε αντιφατική κοινωνική διαστρωμάτωση, οι Βυζαντινοί ήθελαν την ελληνική παιδεία, αλλά τους προβλημάτιζε το σκάνδαλο του περιεχομένου της, το οποίο δεν συμφιλιωνόταν με την πίστη. Και πάλευαν στους δύο πόλους. H γλώσσα ναι, η μορφή ναι, η λογική ναι, η ποίηση ναι, ο Ομηρος ναι, αλλά αυτά με τους θεούς... Αυτή ήταν βασική αντίφαση στην κοινωνία και στους βυζαντινούς διανοουμένους».

- Γιατί λοιπόν αυτή η παρεξήγηση;

«Γιατί ένα πολύ σημαντικό κομμάτι του Βυζαντίου, που επέζησε μέχρι σήμερα, είναι η Εκκλησία. Το Πατριαρχείο αποτελεί τη συνέχεια. Για αυτό τον τόπο, αυτό το βάρος στα εκκλησιαστικά έχει μια ιστορική υποδομή. Για τους Δυτικούς, επίσης, το Βυζάντιο είναι κάτι το λίγο αιρετικό. Από την άποψη της Εκκλησίας της Ρώμης είναι σχισματικό - και μερικές φορές δεν ξέρεις αν το σχίσμα είναι αίρεση ή η αίρεση σχίσμα. Βέβαια, εμείς οι βυζαντινολόγοι, και οι ξένοι και οι Ελληνες, προσπαθούμε να διευρύνουμε αυτή την οπτική. Υπάρχουν αυτά τα μουσεία που κάνουν εξαίρετη δουλειά: τα βυζαντινά μουσεία Αθήνας και Θεσσαλονίκης. Οι επισκέπτες τους νομίζω ότι παίρνουν μια πολύ σωστή και ολοκληρωμένη εικόνα του Βυζαντίου, που δεν βγαίνει από θρησκευτικό και εθνικιστικό χωνί. Και αυτό είναι πολύ σημαντικό. H Ελλάδα είναι κατά κάποιο τρόπο η κληρονόμος του Βυζαντίου, αλλά δεν μπορούμε να βλέπουμε όλοι το Βυζάντιο από αυτή τη στενή οπτική γωνία».

- Το Βυζάντιο, δηλαδή, έχει σφραγίδα ελληνική;

«Βεβαίως και έχει σφραγίδα ελληνική. Μετά τον 9ο-10ο αιώνα η επικρατούσα γλώσσα είναι η ελληνική. Και έπειτα είναι η κλασική παράδοση, που έχει διοχετευθεί μέσω του Βυζαντίου. H Ελλάδα, βέβαια, μόνο μετά τον 19ο αιώνα κατάλαβε τον εαυτό της ως κληρονόμο του Βυζαντίου. Μόνο μετά την εποχή του ρομαντισμού με τον Παπαρρηγόπουλο εντάχθηκε το Βυζάντιο στην ιστορική κληρονομιά της Ελλάδος. Βέβαια, δεν ανήκει το Βυζάντιο αποκλειστικά στην Ελλάδα. Το Βυζάντιο αποτελεί σημαντικό μέρος της ιστορίας της Ευρώπης».

- Οι έδρες των βυζαντινών σπουδών σε ανώτατα πανεπιστημιακά ιδρύματα του εξωτερικού σήμερα αυξάνονται ή λιγοστεύουν;

«Στα Πανεπιστήμια της Ευρώπης οι βυζαντινές σπουδές είναι περιφερειακός κλάδος. Και οι έδρες βυζαντινών σπουδών φθίνουν. Αρχικά στη Γερμανία υπήρχε μια έδρα στο Μόναχο, μετά τον πόλεμο ήρθε μια δεύτερη στην Κολονία, μετά τη δεκαετία 1960-70, οπότε έδινε το γερμανικό κράτος χρήματα για πανεπιστήμια, ιδρύθηκαν έδρες στο Βερολίνο, στο Βίρτσμπουργκ, στη Βόννη, στο Μπόχουμ. Μερικές από αυτές τις έδρες κλονίζονται τώρα διότι διατρέχουμε μια δύσκολη εποχή για τις ανθρωπιστικές σπουδές. Και ζούμε σε μια περίοδο οικονομικής λιτότητας. Το κράτος περικόπτει όταν έχει 10 φοιτητές βυζαντινών σπουδών και 5.000 γερμανικής φιλολογίας. Εχει καταργηθεί η έδρα στο Μπόχουμ, στη Βόννη, κλονίστηκε στη Λειψία (που είναι μικρή έδρα) όπως κλονίστηκαν και άλλες. Μπαίνει στη μέση το ελληνικό κράτος, αλλά υποστηρίζει πρώτα τις νεοελληνικές σπουδές. Ωστόσο πρέπει να πω ότι η Ελλάδα κάνει δυναμική πολιτιστική πολιτική. Δεν είναι το ιδανικό, αλλά είναι μια προσωρινή λύση».

- Πού οφείλεται, κατά τη γνώμη σας, το γεγονός ότι πολλοί σημαντικοί μελετητές της συγκεκριμένης περιόδου δεν είναι Ελληνες;

«Οφείλεται στην καθυστερημένη ένταξη της Ελλάδας στο ευρωπαϊκό ρεύμα τού σκέπτεσθαι. Φανταστείτε ότι την εποχή που η Ελλάδα κέρδισε την ανεξαρτησία της υπήρχαν ήδη διακεκριμένοι βυζαντινολόγοι στο εξωτερικό. Σήμερα όμως υπάρχουν εξαίρετοι συνάδελφοι με εξαιρετικές σπουδές όπως η κυρία Αγγελική Λαΐου στο Χάρβαρντ».

- Πώς βλέπετε το μέλλον του Οικουμενικού Πατριαρχείου;

«Δύσκολη ερώτηση. Εγώ ελπίζω να καταλήξουν τα πράγματα σε μια συμφωνία. Βέβαια οι διαπραγματεύσεις είναι πολύ δύσκολες, αλλά αν θέλει η Τουρκία να μπει στην Ευρώπη θα πρέπει να λύσει πολλά προβλήματα. Πρέπει να ξανανοίξει η Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Το πώς ακριβώς θα γίνει αυτό δεν ξέρω, αλλά είμαι πεπεισμένος ότι η Τουρκία δεν θα μπει στην Ευρώπη αν δεν λύσει το πρόβλημα του Πατριαρχείου. Πρέπει να αναγνωρίσει η Τουρκία αυτή την παράδοση. Προσωπικά χαίρομαι πολύ όταν βλέπω τουρκόπουλα να κάνουν κλασικές σπουδές. Μια Τουρκάλα, που έχει παντρευτεί γερμανό ιστορικό τέχνης, έκανε την υφηγεσία της υπό την επίβλεψή μου. Σιγά σιγά, πρέπει να αρθούν τα εθνικιστικά τείχη. Και η αρχή θα γίνει από τους ανθρώπους της διανόησης».

- Συμμερίζεστε την άποψη του σερ Στίβεν Ράνσιμαν ότι «ο επόμενος αιώνας θα είναι ο αιώνας της Ορθοδοξίας»;

«Εκτιμώ τον Ράνσιμαν. Ηταν μεγάλο πνεύμα αλλά αυτό που είπε ήταν μάλλον πομπώδες. Αν θέλετε την απάντησή μου, ελπίζω πως όχι».

KATEPINA ΛΥΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΥ