Εκπαιδευτικός σημαίνει φως…

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1.        Το παρακάτω κείμενο εκφράζει απόλυτα προσωπικές απόψεις σχετικά με το μείζον ζήτημα της διδακτικής πράξης και ειδικότερα της καθημερινής συμπεριφοράς του εκπαιδευτικού στις σχολικές αίθουσες. Όπου το ύφος γίνεται συμβουλευτικό, οφείλω να διευκρινίσω ότι αυτό σε καμία περίπτωση δε σημαίνει ότι ο συγγραφέας διεκδικεί για τον εαυτό του τον τίτλο του επιτυχημένου εκπαιδευτικού, ο οποίος δικαιούται να κατευθύνει τους συναδέλφους του. Στόχος είναι οι θέσεις που καταγράφονται να αποτελέσουν το έναυσμα ενός γενικότερου προβληματισμού, προκειμένου να περιγραφεί, σε όσο το δυνατόν πληρέστερο βαθμό, το προφίλ του αποτελεσματικότερου εκπαιδευτικού.

2.        Η λέξη «δάσκαλος», όπου αυτή αναφέρεται στο παρακάτω κείμενο, παραπέμπει γενικότερα στο λειτούργημα του εκπαιδευτικού και δεν περιορίζεται μόνο στα πλαίσια της πρωτοβάθμιας υποχρεωτικής φοίτησης των μαθητών. 

Ηθοποιός σημαίνει φως, άκουσα να λέει στην τηλεόραση μια μέρα ένας του θεάτρου. Και σκέφτηκα πως κι ο εκπαιδευτικός μοιάζει με τον ηθοποιό και γενικά με τον καλλιτέχνη. Μάλιστα, όσο περισσότερο καλλιτέχνης είναι ένας δάσκαλος τόσο πιο επιτυχημένο πρέπει να θεωρεί τον εαυτό του και τόσο πιο ικανός αναγνωρίζεται. Το δύσκολο είναι να προσδιορίσουμε ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που κάνουν εμάς τους εκπαιδευτικούς καλλιτέχνες και πότε μπορούμε να κατατάσσουμε τους εαυτούς μας στη χορεία των επιτυχημένων του κλάδου μας.

Ένας ηθοποιός αντικρίζοντας τα φώτα της ράμπας και ντυμένος κάθε φορά με τα κοστούμια διαφορετικού ρόλου εκφωνεί ατάκες που στόχο έχουν την ψυχική μας συγκίνηση. Μήπως και ο εκπαιδευτικός δεν κάνει από μία άποψη το ίδιο; Παίζει το ρόλο του για έναν ολόκληρο χρόνο, μπροστά στο ίδιο κοινό, συνηθέστερα σε τρίωρες ή τετράωρες καθημερινές πράξεις και επιδιώκοντας τον ίδιο ουσιαστικά στόχο με εκείνον του ηθοποιού, δηλαδή την ψυχοπνευματική εγρήγορση του ακροατηρίου του, με απώτερο σκοπό τη γνώση αλλά και την καλλιέργεια της ψυχής. Ένα θεατρικό ή κινηματογραφικό ακροατήριο λοιπόν είναι η σχολική τάξη και επικεφαλής αυτής σε ένα καθημερινό μονόπρακτο ο δάσκαλος. Χίλια τεχνάσματα σκαρφίζεται αυτός, για να κάνει τους θεατές του να τον προσέξουν και να κινήσει το ενδιαφέρον τους. Σαν τον ταχυδακτυλουργό που βγάζει από το «μαγικό» του καπέλο λαγούς και περιστέρια, έτσι μοιάζει και ο εκπαιδευτικός. Κάθε φορά πρέπει να βγάλει διαφορετικό λαγό και άλλου χρώματος περιστέρι, για να μην κουράσει το κοινό του και να κρατήσει αμείωτη την προσοχή του. Και όσο για το χειροκρότημα, αυτό είναι το λαμπερό βλέμμα, που όλοι μας, πιστεύω, έχουμε ανιχνεύσει στα μάτια των μαθητών μας λίγο πριν το χτύπημα του κουδουνιού για το διάλειμμα. Τότε ξέρουμε μέσα μας ότι τα «μαγικά» μας πέτυχαν, ότι χτίσαμε ένα ακόμη λιθαράκι στις ψυχές και στα μυαλά των μικρών μας θαυμαστών. Γιατί μας θαυμάζουν τα παιδιά, μόνο όμως όταν τους δίνουμε το δικαίωμα με την εικόνα μας να το αισθάνονται. Μην θεωρήσετε ότι από τους θαυμαστές μας εξαιρούνται οι κακοί – αδιάφοροι μαθητές. Όλοι, ακόμα και οι τελευταίοι, ξέρουν να αναγνωρίζουν την αξία μας, όταν βέβαια υπάρχει. Καμιά φορά οι κακοί μαθητές έχουν πιο διεισδυτική ματιά από τους φίλους τους που παίρνουν 20 στους ελέγχους. Αυτό το έχω ζήσει προσωπικά και το καταθέτω με πάσα βεβαιότητα.

Από τα παραπάνω προκύπτουν φυσικά πολλά θέματα που αξίζει κάποιος να ερευνήσει. Πολλά από αυτά τα ψάχνει ένας εκπαιδευτικός σε όλη του την καριέρα κι εκεί που νομίζει ότι έχει καταλήξει σε μία σίγουρη φόρμουλα, γίνεται κάτι τόσο απλό που τα ανατρέπει όλα. Ίσως να μην υπάρχουν σαφείς ή καλύτερα απόλυτες απαντήσεις στους προβληματισμούς ενός δασκάλου σε ό,τι αφορά τον τρόπο εφαρμογής από μέρους του της διδακτικής πράξης. Το κυνήγι του ιδανικού σ’ αυτόν τον τομέα αποδεικνύεται εξαιρετικά δύσκολο έως και αδύνατο πολλές φορές. Κάτι τέτοιο επιβεβαιώνεται μόνο με μία απλή σκέψη. Η σύνθεση μιας σχολικής τάξης εμπεριέχει τα πιο ρευστά, ευαίσθητα και πολλές φορές απρόβλεπτα συστατικά: Τα παιδιά μας. Έχουμε να κάνουμε με παιδιά. Αυτό δεν πρέπει ποτέ να το ξεχνούμε. Και τα παιδιά δεν μπορούν παρά να μας εκπλήσσουν συνεχώς. Τόσο μάλιστα, ώστε να μην μπορούμε συχνά να τα καταλάβουμε ή να διαχειριστούμε τις σχέσεις μας μαζί τους. Μια καλή διαχείριση στο επίπεδο των διαπροσωπικών σχέσεων δασκάλου και μαθητή θα μπορούσε άνετα να χαρακτηρίσει έναν εκπαιδευτικό καλλιτέχνη και κάπου παρακάτω, αν αυτή η διαχείριση συνοδευόταν και από το επιθυμητό αποτέλεσμα της μάθησης, επιτυχημένο.

Με λίγα λόγια, ο τίτλος της επιτυχίας έχει δύο παραμέτρους για μας τους δασκάλους. Η πρώτη παράμετρος έχει να κάνει με τη γνωστική μας κατάρτιση και τον τρόπο μετάδοσης των γνώσεών μας στα παιδιά. Αυτό που στους διαγωνισμούς του δημοσίου και στα σεμινάρια και τα μεταπτυχιακά μας ονομάζουμε διδακτική μεθοδολογία. Για την παράμετρο αυτή έχουν γραφτεί και ειπωθεί χιλιάδες πράγματα και ακόμη υπάρχουν ανεξερεύνητα πεδία. Με τη μεγαλύτερη δυνατή συντομία και προσπαθώντας να μιλήσω για όλους τους επιμέρους εκπαιδευτικούς κλάδους, θα έλεγα ότι αυτονόητη πρέπει να θεωρείται η άρτια γνωστική μας κατάρτιση, την οποία οφείλουμε συνεχώς να ανανεώνουμε με τα νέα δεδομένα της επιστήμης μας, όπως και προαπαιτούμενη επιβάλλεται να είναι και η εξοικείωσή μας με τις βασικές και ενδεδειγμένες (δηλαδή αποτελεσματικές) μεθόδους διδακτικής πρακτικής του αντικειμένου που διδάσκουμε.

Η δεύτερη παράμετρος έχει να κάνει με την παιδαγωγική μας συμπεριφορά. Ας μην ξεχνούμε ότι είμαστε πρώτα παιδαγωγοί, δηλαδή οδηγοί των μαθητών μας και μετά επιστήμονες και γνωσιοδότες. Καλούμαστε να προγραμματίσουμε ομαλά την πορεία των παιδιών, προκειμένου αυτά να καταλήξουν από τον μικρόκοσμο του σχολείου στο μεγάκοσμο της αληθινής ζωής και της κοινωνικής τους πραγματικότητας, έχοντας κατακτήσει τον τίτλο του ευσυνείδητου και κριτικά σκεπτόμενου πολίτη. Όλα αυτά, βέβαια, με την αγαστή συνεργασία του οικογενειακού τους περιβάλλοντος, το οποίο είναι εξίσου σημαντικό και καμιά φορά σημαντικότερο από το σχολικό. Το βασικό ερώτημα τώρα που προκύπτει και αφορά την ουσία και το χαρακτήρα της παιδαγωγικής μας συμπεριφοράς είναι: Ποια στάση οφείλει να κρατήσει ο εκπαιδευτικός απέναντι στους μαθητές του; Οι απαντήσεις είναι πολλές και καθεμιά ακολουθείται και τεκμηριώνεται από ισχυρά επιχειρήματα και απτές αποδείξεις της καθημερινής εμπειρίας όλων μας από τα σχολεία στα οποία εργαζόμαστε. Εγώ τολμώντας να αξιοποιήσω τη λιγοστή ακόμα εμπειρία μου από τις σχολικές αίθουσες, θα επιχειρήσω να εκφράσω μία προσωπική θέση μου, που περιγράφει ένα μοντέλο παιδαγωγικής συμπεριφοράς, για το οποίο δεν είμαι σίγουρος ακόμα ότι είναι το πιο ενδεδειγμένο ούτε περισσότερο το πιο ασφαλές, αλλά είμαι βέβαιος σε τούτο: όσες φορές το δοκίμασα, δηλαδή σε όλες τις περιπτώσεις μέχρι τώρα, σε δημόσια και παλιότερα ιδιωτική πραγματικότητα σχολικής τάξης στέφθηκε με απόλυτη επιτυχία. Πριν πω οτιδήποτε άλλο, καλό θα ήταν να ορίσω τι σημαίνει για μένα προσωπικά επιτυχία για τον εκπαιδευτικό ως προς την εικόνα που παρουσιάζει η τάξη του. Σημαίνει πολλά…Αν μπορούσα να το πω με μία λέξη, θα έλεγα ότι επιτυχία για μας πρέπει να θεωρείται η επικοινωνία με τους μαθητές μας. Τελικά, δεν έχει τόσο μεγάλη σημασία πόσα παιδιά μας έγιναν αριστούχα με τη συνδρομή μας, αλλά πόσα από αυτά καλλιέργησαν τον εαυτό τους μέσα από την καθοδήγησή μας. Κάποιοι, λίγο πιο συντηρητικοί, ίσως θεωρήσουν αυτά τα λόγια ρομαντικά. Δεν είναι όμως. Μετά από χρόνια, ακόμα κι εμείς οι εκπαιδευτικοί, δε θυμόμαστε καλύτερα τους δασκάλους μας που μας έμαθαν χίλιες δυο σοφίες, αλλά εκείνους που πριν απ’ όλα και πάνω απ’ όλα ήταν μαζί μας άνθρωποι. Αυτούς από μας θα θυμούνται στο αύριο της ζωής τους και οι μαθητές μας. Ας μην ξεχνούμε ότι το μοντέλο του σύγχρονου σχολείου επιβάλλεται να είναι προσαρμοσμένο στη νέα πραγματικότητα της εποχής μας και ο χαρακτήρας του να διέπεται από πνεύμα καθοδηγητικό και όχι γνωσιοκεντρικό. Βοηθός και συμπαραστάτης του μαθητή οφείλει να είναι ο δάσκαλος σήμερα. Έργο του εκπαιδευτικού δεν είναι να μάθει στα παιδιά κάτι, αλλά να τα διδάξει τον τρόπο να το μάθουν, μέσα από μία διαδικασία κριτικής σκέψης. Αφού λοιπόν ο γνωσιοκεντρικός μας ρόλος θεωρείται παρωχημένος και αναποτελεσματικός, τι μας έμεινε άραγε στη φαρέτρα μας; Πώς θα κεντρίσουμε το μαθητή μας και θα τον κάνουμε να εκτιμήσει τα αγαθά της Παιδείας που προσφέρει το σχολείο; Η απάντηση είναι μία: Με τη συμπεριφορά μας απέναντί του.

¶κουσα παλιότερους συναδέλφους να λένε ότι ο εκπαιδευτικός πρέπει να έχει «σφιγμένα τα λουριά» στην τάξη. Διαφορετικά του «παίρνουν τον αέρα» και δεν μπορεί να επιβληθεί. Μπορεί να έχει μία δόση αλήθειας αυτό. Το ζήτημα είναι πώς επιβάλλεται κάποιος δάσκαλος μέσα σε μία σχολική τάξη. Ποια όπλα είναι καλύτερα να επιστρατεύσει; Πού πρέπει να επικεντρώσει την προσοχή του; Ποιο είναι το πιο «αδύνατο» σημείο των μαθητών, το οποίο αξίζει ένας εκπαιδευτικός να χρησιμοποιήσει για την επιβολή του κατά τη διάρκεια του μαθήματος και γενικότερα, για να χτίσει την εικόνα του απέναντι στο ομολογουμένως πάντα απαιτητικό κοινό του; Η απάντηση είναι το φιλότιμο. Ναι συνάδελφοι, οι μαθητές μας έχουν φιλότιμο και είναι έτοιμοι να σας το δείξουν. Πρέπει όμως πριν εσείς να έχετε φτιάξει το σκηνικό της αποκάλυψής του. Πώς; Με τη συνέπεια των λόγων και των έργων σας, με την ευγένειά σας, με το να σκύβετε καθημερινά πάνω από τα πραγματικά τους προβλήματα, με το να τους αναγνωρίζετε έστω και το ελάχιστο την αξίας τους και με την τακτική σας να ενθαρρύνετε και να επιβραβεύετε κάθε προσπάθειά τους, ακόμα κι όταν αυτή δεν είναι πετυχημένη. Γίνετε φίλοι με τα παιδιά σας στην τάξη συνάδελφοι! Μη φοβάστε ότι κάτι τέτοιο μειώνει το κύρος σας και σας υποβιβάζει. Απεναντίας σας εξυψώνει στις συνειδήσεις των μαθητών και σας προσφέρει ένα μοναδικό όπλο, για να πετύχετε τους διδακτικούς σας στόχους: Την εκτίμησή τους.

Το φιλικό εκπαιδευτικό προφίλ, βέβαια, για ένα δάσκαλο είναι μία δύσκολη κατάκτηση. Και αυτό γιατί έχει λεπτές ισορροπίες και ασαφή όρια. Τα όρια αυτά είναι εύκολα παραβιάσιμα από τους μαθητές. Εκεί μόνο κινδυνεύουμε να χάσουμε το παιχνίδι. Είναι όμως στο χέρι μας να αποφύγουμε με τους κατάλληλους χειρισμούς την παραβίαση αυτών των ορίων. Με τους μαθητές είμαστε αληθινοί φίλοι. Δεν τους παίζουμε το φίλο από ιδιοτέλεια. Έχοντας δηλαδή ως μοναδικό σκοπό να τους κάνουμε να διαβάσουν περισσότερο. ¶λλωστε φιλία που έχει οποιουσδήποτε σκοπούς κέρδους είναι σαθρή. Είμαστε ειλικρινείς μαζί τους, δείχνοντάς τους ότι μας ενδιαφέρει η ζωή και οι αναζητήσεις τους. Δεν βάζουμε στεγανά στη μεταξύ μας επικοινωνία, αλλά δεν «παίζουμε και σφαλιάρες» στα διαλείμματα παρέα τους. Αυτό σημαίνει ότι επιβάλλεται να τους καλλιεργήσουμε το σεβασμό για το πρόσωπό μας, αλλά με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Όταν καταλάβουμε ότι οι ίδιοι συναισθάνονται ποια είναι τα όρια της συμπεριφοράς τους απέναντί μας, τότε έχουμε πετύχει το σκοπό μας. Τότε μπορούμε να είμαστε μαζί τους απολύτως ελεύθεροι, ξέροντας ότι εκεί που πρέπει θα σταματήσουν, γιατί θα ξέρουν ότι έχουν ξεπεράσει τα όρια. Το θέμα είναι πως θα καλλιεργήσουμε μία τέτοια ωριμότητα σε μυαλά που συνήθως παρουσιάζονται ανώριμα στις ηλικίες που αναφερόμαστε και μάλιστα σε τόσο βαθιά ζητήματα. Κι όμως, ω του θαύματος, τα παιδιά μας μπορούν να βάλουν τα όρια μόνα τους, αρκεί να τους δείξουμε το δρόμο. Και ο τρόπος είναι ένας: Φερόμαστε με τον τρόπο που πρέπει ανάλογα με τις περιστάσεις και με την ατμόσφαιρα που επιβάλλουν οι συνθήκες κάθε φορά. Ένα πάγια αυστηρό ύφος ή ένα σταθερά χαλαρό στυλ είναι εκ προοιμίου αποτυχημένο. Συμμετέχουμε με χιούμορ εκεί που χρειάζεται, αλλά γινόμαστε αυστηροί και αμείλικτοι εκεί που το απαιτούν οι συνθήκες. Όταν μάθουμε να τηρούμε κατά τέτοιο τρόπο τις ισορροπίες, τότε μας συγχωρείται και το υπερβολικά φιλικό προφίλ και πολύ περισσότερο η αυστηρότητα, όταν η τελευταία εφαρμόζεται φειδωλά, δίκαια και καλοζυγιασμένα, πάντα εκεί που έχουμε δοκιμάσει όλους τους άλλους τρόπους διαχείρισης της κατάστασης.

Προσπάθησα να περιγράψω πώς φαντάζομαι έναν καλλιτέχνη εκπαιδευτικό. Πολλές από τις πινελιές τις περιγραφής αυτής τις έβαλα στη διδασκαλία μου και είδα ότι πετυχαίνουν. Κατάφερα να μπορώ να λέω στους μαθητές μου οτιδήποτε χωρίς ταμπού. Και εκείνοι έφτασαν να βλέπουν μόνοι τους τα όρια συμπεριφοράς τους απέναντί μου. Μέχρι τώρα δε θυμάμαι τον εαυτό μου να ωρύεται μέσα στην τάξη ζητώντας ησυχία. Δε θυμάμαι να ήρθα σε δύσκολη θέση, επειδή κάποιος μαθητής μου ξεπέρασε τα όρια. Ακόμη και να συνέβη και να μου διαφεύγει δεν έχει σημασία. Εκείνο που είναι σημαντικό και το καμαρώνω είναι ότι στα λίγα ακόμη χρόνια της εκπαιδευτικής μου καριέρας κατάφερα σίγουρα όχι να δημιουργήσω φωστήρες, αλλά να αγγίξω τις περισσότερες καρδιές των παιδιών που δίδαξα. Για μένα αυτή είναι η μεγαλύτερη ανταμοιβή και δεν την αλλάζω με τίποτα.

Κάποιοι θα μπορούσαν να πουν ότι είναι πολύ νωρίς ακόμη να μιλώ για συμπεράσματα, αφού δε διαθέτω πολυετή εμπειρία στη διδασκαλία. Κάποιοι άλλοι θα έλεγαν ότι έπεφτα πάντα σε καλά παιδιά ή ότι το νεαρό της ηλικίας μου βοηθά την ομαλότερη προσέγγιση των μαθητών μου. Όλα αυτά θα μπορούσα να τα δεχτώ και να κρατήσω κάποιες επιφυλάξεις, προκειμένου να εξάγω πιο ασφαλή συμπεράσματα στο μέλλον. Πάντως, θεωρώ ότι από όλα τα παραπάνω μπορεί κανείς να σχηματίσει μία γενικά αποδεκτή και πάντα επίκαιρη για τη διδακτική πράξη γνώμη: Όσο πλησιάζουμε τους μαθητές μας τόσο καλύτεροι εκπαιδευτικοί γινόμαστε, όσο πιο πολύ τους γνωρίζουμε τόσο πιο πολλά μπορούμε να πετύχουμε για τη βελτίωσή τους και όσο περισσότερο τους νοιαζόμαστε τόσο περισσότερο μας σέβονται και μας αγαπούν. Οι διαπροσωπικές μας σχέσεις μέσα στις τάξεις μας είναι για όλους μας το μεγαλύτερο και το δυσκολότερο στοίχημα του λειτουργήματός μας. Και αυτό γιατί το να το κερδίσουμε δεν εξαρτάται από γνώσεις επιστήμης, αλλά από αγγίγματα ψυχών. Ο εκπαιδευτικός λοιπόν που έχει τη μεγαλύτερη καρδιά και χωράει αυτή όλες εκείνες που στο 45λεπτο πάλλονται στο ρυθμό της, αυτός είναι που πανηγυρικά ανακηρύσσεται καλλιτέχνης, αυτός είναι που εισπράττει το ίδιο φως με εκείνο του ηθοποιού και το πιο δυνατό, το πιο ζεστό χειροκρότημα. Αυτό το χειροκρότημα μπορεί να κρατήσει μια ολόκληρη ζωή στις αναμνήσεις των μαθητών μας…

Αλέξανδρος Γ. Αλεξανδρίδης

Φιλόλογος

Ενιαίο Λύκειο Δικαίων Νομού Έβρου

Θεσσαλονίκη, 25 Απριλίου 2006

e – mail:

sapiens@otenet.gr

sapiens@sch.gr

website:

www.philology-online.gr