Να μάθει το παιδί μου Μουσική;

(με ή χωρίς ερωτηματικό)

Του Γιώργου Ν. Σιώζου

Προγενέστερη μορφή του άρθρου , είχε φιλοξενηθεί στο περιοδικό «Θέματα παιδείας» ,Τεύχος 7 - Φθινόπωρο  2001

Πριν καν ξεκινήσει επίσημα η νέα σχολική χρονιά, συνηθίζεται από τους γονείς η κατανομή του  «ελεύθερου χρόνου» των παιδιών τους σε διάφορες εξωσχολικές δραστηριότητες, άσχετα αν αυτός ο - απαραίτητος για την σωστή ψυχοσωματική ανάπτυξη του παιδιού -  ελεύθερος χρόνος δεν υπάρχει καθόλου, ή αν μερικές απ' αυτές τις δραστηριότητες έπρεπε ή μπορούσαν να προσφέρονται μέσα στο χώρο του σχολείου, χωρίς σπατάλη χρόνου, χρημάτων και δυνάμεων. Και όλα αυτά κάτω από το πέπλο ενός τερά­στιου "πρέπει" που διέπει την διαπαιδαγώγηση της πολύπα­θης νέας γενιάς.

Λοιπόν, αν δεν πάει το παιδί φροντιστήριο, από πού θα μάθει; (Απ^’ το σχολείο; Χα !...) Να μη μάθει Αγγλικά; (πώς θα τε­λειώσει το Δημοτικό χωρίς να έχει τουλάχιστον... Lower;) Λί­γα Γερμανικά; Γαλλικά; Ιταλι­κά; (ε! στην μεγάλη Ενωμένη Ευρώπη ζούμε, χρειάζονται!) Βουλγάρικα;   Ρουμάνικα;   "θα σε στείλω εγώ αγόρι μου να σπουδάσεις έξω. Όχι. θα κα­θόμαστε να παιδευόμαστε ε­δώ με τις Πανελλαδικές..." Λί­γο μπάσκετ ; Βόλεϊ; Ποδόσφαι­ρο; Τένις ; «Να το δεις! Μια μέ­ρα αυτό το παιδί έχει να γίνει  ένας παιχταράς! θα ξεπεράσει  ακόμα κι ...εμένα!»    

Και -τέλος πάντων- αυτή είναι η πικρή αλήθεια : «Σκοπός είναι να  κάνει το παιδί μου  αυτά που δεν μπόρεσα εγώ ! ». Όλες οι ασίγαστες στο  κατώι της libido απραγματοποίητες επιθυμίες των γονέων, όλα τα προδομένα όνειρα τους, παίρ­νουν σάρκα και οστά μέσα α­πό τα σχέδια που καταστρώ­νουν για λογαριασμό των παι­διών τους (και πολλές φορές ερήμην  εκείνων).   Έτσι.   λοι­πόν, κάπου μέσα σ’ αυτό το τεράστιο παζλ των δραστηριοτήτων, που μάλλον μοιάζει με λευκό σταυρόλεξο, όπου ψάχνεις να βρεις το μαύρο κου­τάκι (ελεύθερη ώρα), ανάμεσα σε  φροντιστήρια  και γυμνα­στήρια,  μεταξύ  ξένων γλωσ­σών και κομπιούτερς, καράτε και παραδοσιακών χορών, να ’σου και ξεπροβάλλει μια νέα  υποψήφια  ενασχόληση  -  οικειοθελής   αυτή   τη   φορά   - : «Μπαμπά, θέλω να μάθω κιθάρα!»  «¶ το καμάρι μου! Γι αυ­τό όλο το Καλοκαίρι δεν άφηνε από τα χέρια του το ξεσκονιστήρι ! ..»

Και καλά, αν είναι έτσι τα  πράγματα. Αν όμως η κόρη  του κουμπάρου άρχισε μαθήματα πιάνου κι εγώ το φέρω βαρέως που η δίκη μου δεν έκανε το ίδιο;

Πρέπει, λοιπόν, να διαπιστω­θεί πρώτα-πρώτα αν το παιδί «στέλνεται» να κάνει ένα ακό­μα χατίρι των γονέων η "πάει" να  μάθει  Μουσική  από δική  του, εσωτερική ανάγκη και παρόρμηση. Φυσικά, δεν εννοώ να περιμένουμε ξαφνικά μίαν ωραίαν πρωϊαν να ξυπνήσει  μέσα του ο...Μπετόβεν!    

Υ­πάρχουν σπουδαίοι μουσικοί, που αν δεν τους είχε δοθεί α­πό το οικογενειακό περιβάλλον το έναυσμα να ασχοληθούν με την τέχνη των ήχων, ίσως να μην είχαν παίξει, γρά­ψει  ή τραγουδήσει στη  ζωή τους ούτε νότα! Ακόμη κι ο κα­λύτερος σπόρος δεν πρόκειται να καρπίσει, αν προηγουμέ­νως δεν τον σπείρουμε!

Η Μουσική είναι μόνο για τους μουσικούς ;

Έστω ότι το παιδί μας πηγαί­νει στο Ωδείο, στη Φιλαρμονι­κή, τη Μουσική Σχολή, ή τη Χορωδία. Ποιο είναι το ζητού­μενο; Να λύσουμε το πρόβλη­μα του επαγγελματικού προσανατολισμού του; Σώνει και καλά να ακολουθήσει μελλο­ντικά το επάγγελμα του μουσικού; Μα. η Τέχνη δεν θέλει να μας κάνει όλους «καλλιτέ­χνες», αλλά να εμφυτεύσει μέσα μας τον πόθο του ωραίου! Να μπορεί το μάτι και το αυτί, από απλά αισθητήρια όργανα, που - τροφοδοτώντας τον εγκέφαλο με πληροφορίες για το περιβάλλον - βοηθούν τον άνθρωπο στην επιβίωση του, να ανυψωθούν σε άλλο επίπε­δο και να μιλήσουν στην ψυ­χή!

Βέβαια από τα Ωδεία και τις Μουσικές σχολές θα ξεπηδή­σουν οι αυριανοί θεράποντες και θεραπαινίδες του θεού Α­πόλλωνα, αλλά το μάθημα της Μουσικής, γενικά, δεν αποσκοπεί στην διαιώνιση του μουσικού επαγγέλματος, αλ­λά στην καλλιτεχνική εξύψω­ση του ατόμου, την αισθητική του καλλιέργεια, κάτι που ού­τε συντελείται από τη μια μέ­ρα στην άλλη, ούτε αποβλέ­πεις σ' αυτήν ωφελιμιστικά και υστερόβουλα.

Μουσική Προπαιδεία  («Σε ποια ηλικία το παιδί μπορεί να ξεκινήσει μαθήματα Μουσικής;»)

    Λέγεται ότι μια μητέρα έθεσε αυτό το ερώτημα στο διάσημο μουσικοπαιδαγωγό  Sinichi Suzuki. Εκείνος, αφού πληρο­φορήθηκε την ηλικία του παι­διού (ενός έτους), απάντησε : «Κυρία μου, έχετε αργήσει ήδη ένα χρόνο!!!»

   Κορυφαίοι μουσικοπαιδαγωγοί (C. Οrff., Ζ. Kodaly, Εm.Dalcroze, S. Suzuki) χρησιμοποιώντας τα πορίσματα ειδι­κών μελετών Μουσικής και Ψυχοπαιδαγωγικής, κατέστρω­σαν ολοκληρωμένα προγράμ­ματα «Μουσικής προπαιδείας» που απευθύνονται σε παιδιά της προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας και εφαρμό­ζονται σε όλα, σχεδόν, τα Ω­δεία. Μέσα από τα προγράμ­ματα αυτά, η "εξ απαλών ονύ­χων" μύηση στον κόσμο των ρυθμών και των ήχων, γίνεται αβίαστα, μέσα από το παιχνίδι και την ελεύθερη έκφραση, χωρίς την κλασσική τυπικότη­τα του μαθήματος.

    «Μα ένα παιδί τεσσάρων-πέντε χρονών, ίσα-ίσα που κατα­φέρνει να αυτοεξυπηρετηθεί στις βασικές βιολογικές του α­νάγκες. Πασχίσει να γνωρίσει τον κόσμο γύρω του και να συνειδητοποιήσει ότι κι αυτό το ίδιο κατέχει, δικαιωματικά, αναπόσπαστο τμήμα του. Αυ­τό το παιδί, λοιπόν, είναι σε θέση να ξεχωρίζει μουσικά σύμβολα και δυσνόητες ορο­λογίες; Μπορεί να μπει στη διαδικασία της Μουσικής μά­θησης;»

Και ποιος είπε ότι η Μουσική είναι μόνο νότες; Η μουσική γραφή και ανάγνωση είναι, α­πλά, επικουρικές για την Τέ­χνη των ήχων. Όλα αυτά τα παράξενα σημαδάκια που βασανίζουν χιλιάδες παιδικές ψυχές μέχρι να απομνημονεύ­σουν το νόημα τους. είναι μό­νο ένας συμβατικός κώδικας επικοινωνίας μεταξύ των αν­θρώπων, που σκοπό έχει να «αιχμαλωτίσει» το περιεχόμενο της ηχητικής πράξης, έτσι ώ­στε να μπορεί -κατά το δυνατόν- να επαναληφθεί σε μετα­γενέστερη χρονική στιγμή.            

Ό­σα τέτοια σημαδάκια κι αν επι­στρατεύσουμε στο χαρτί του πενταγράμμου, δεν είναι ποτέ ικανά να αποτελέσουν από μόνα τους "Μουσική" με την πραγματική έννοια της λέξης. Θα μετουσιωθούν σε "Μουσι­κή", όταν ένας γνώστης αυτών των συμβόλων τα αποκρυπτογραφήσει και -ερμηνεύοντας τα- απελευθερώσει, μέσα από ένα μουσικό όργανο, τη μαγι­κή δύναμη του Ήχου. Αυτά ό­μως προϋποθέτουν νοητική και συναισθηματική ωριμότη­τα.

Στα πρώτα του μουσικά βή­ματα ίο παιδί πρέπει μόνο να χαρεί τον Ήχο, έναν ήχο που θα έχει την ευκαιρία να τον δημιουργήσει το ίδιο και όχι να τον «κατασκευάσει» κατά τα πρότυπα των μεγάλων. Να αυτοσχεδιάσει μελωδικά και ρυθ­μικά σχήματα. Να αισθανθεί με την αφή του την παλλόμε­νη μεμβράνη του τυμπάνου. Να νιώσει τον ήχο της φλο­γέρας ως συνέχεια του αέρα της δικής του εκπνοής. Να γνωρίσει τη μεγάλη ποικιλία των οργάνων και να αντιλη­φθεί τη διαφορετικότητα του ηχοχρώματος καθενός. Να τραγουδήσει και ακούγοντας τη φωνή του να την ξεχωρίσει από τις φωνές των άλλων παι­διών. Να γευτεί το θείο δώρο των Μουσών: να ακούσει[1] και να χαρεί!!!

Αυτός είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της Μουσικής Εκπαίδευ­σης. Σ' αυτόν θα στηριχτούμε, για να προχωρήσουμε στη χά­ραξη των επόμενων στόχων.

Ποιό μουσικό όργανο να διαλέξω; (ποιος διαλέγει και για ποιόν;)

Το πως θα επιλεγεί το καταλ­ληλότερο, για το παιδί μας, μουσικό όργανο, είναι θέμα που πρέπει να διερευνηθεί α­πό πολλές οπτικές γωνίες (ό­ταν το παιδί είναι πολύ μικρό, είναι ακόμα πιο δύσκολο να καταλήξουμε σε συγκεκριμέ­νο είδος οργάνου). Προτείνω, λοιπόν, να απαντήσουμε σε μια σειρά από σχετικά ερωτή­ματα, ώστε να οδηγηθούμε σε μια ασφαλέστερη, λιγότερο δαπανηρή και ψυχικά οδυνηρή -για όλους- λύση :

1. Το όργανο είναι προσωπι­κή επιλογή του παιδιού;  Τα πε­ρισσότερα παιδιά που εγκαταλείπουν τα μαθήματα Μουσι­κής είναι εκείνα που οι γονείς τους επέλεξαν και επέβαλαν συγκεκριμένο όργανο. Μα ό,τι κάνει κάποιος κατ’ ανάγκη, δεν μπορεί να το αγαπά και η Μουσική θέλει να την αγαπάς ! Επειδή ο προπάππος μας, σε στιγμές απείρου βουκολικού κάλλους, επιδιδόταν στο φύ­σημα του σουραυλιού, ε! αυτό δεν συνιστά λόγο να ζητήσου­με από το βλαστάρι μας να συνεχίσει την παράδοση. Ούτε το γεγονός ότι εμείς είχαμε καη­μό (όχι όμως και τη δυνατότη­τα) να μάθουμε μπουζούκι, εί­ναι δικαιολογία να επιμείνου­με να πάρει το αίμα μας πίσω.

 Κάτι ακόμα: η παρουσία ενός μουσικού οργάνου στο σπίτι, δρα καταλυτικά, όχι όμως δεσμευτικά για το μουσικό μέλ­λον των παιδιών («Ακούς εκεί το παλιόπαιδο! Εγώ να του ’χω κοτζάμ πιάνο κι αυτό να μη θέλει να μάθει»)

2.  Η σωματική  διάπλαση  του  παιδιού  είναι  ανάλογη των  α­παιτήσεων  του  οργάνου;  Το κοντραμπάσο, που στα χέρια ενός ενήλικα μουσικού γεμίζει με τον επιβλητικό ήχο και ό­γκο του την ορχήστρα, δεν εί­ναι η ενδεδειγμένη πρόταση για έναν επτάχρονο, τον οποί­ο θα ψάχνουμε να εντοπίσου­με πίσω ή μάλλον... κάτω απ' αυτό[2] . Τα δαχτυλάκια του λιλιπούτειου κιθαρίστα μας, δεν έχουν το άνοιγμα που α­παιτεί ένα γρήγορο "πέρασμα" ή ένα "μπαρέ" κι επομένως θα αργήσει να εξελιχθεί σε νέο Andres Segovia. Αν το παιδί έ­χει ορθοδοντικά προβλήματα, ο ήχος των πνευστών οργά­νων θα «κόβεται». Η επιλογή των ίδιων οργάνων, καλό είναι να αποφεύγεται στην περί­πτωση άσθματος ή άλλων δυσλειτουργιών του αναπνευστι­κού συστήματος. Για κάποιον που επέλεξε να ασχοληθεί με το τελειότερο μουσικό όργα­νο, την ανθρώπινη φωνή, προ­έχει η άριστη κατάσταση της στοματικής - ρινολαρυγγικής χώρας. Είναι δε αυτονόητο ότι μια γενικότερη καλή ικανότη­τα αντίληψης, συσχέτισης με­γεθών, ανάγνωσης, μαθηματι­κής σκέψης, απομνημόνευ­σης, ευρυθμίας, ευλυγισίας των δακτύλων, ευκινησίας των χεριών (σε μερικά όργανα και των ποδιών π,χ. Αρμόνιο με πεντάλ) και -φυσικά- καλής ακοής είναι προϋποθέσεις κα­θοριστικής σημασίας για ό­ποιον σπουδάζει Μουσική.

3. Πόσο κοστίζει η αγορά του και η συντήρηση του; Ένα όρ­γανο κοστίζει ανάλογα με την ηχητική του ποιότητα κι ένας αρχάριος μουσικός δεν χρειά­ζεται ένα πανάκριβο επαγγελ­ματικό όργανο, αλλά ούτε κι ε­κείνο θα αντέξει την αβροφροσύνη του εκκολαπτόμενου βιρτουόζου μας. Εάν το παιδί, βρίσκεται στο στάδιο που μό­λις έχει αρχίσει να γρατζουνά τις χορδές του βιολιού (και τα αυτιά μας μαζί) δεν θα τρέ­ξουμε να του εξασφαλίσουμε ένα γνήσιο Strandivarius. Υπάρ­χει η λύση ενός υποδεέστερου οργάνου (π.χ. μεταχειρισμέ­νου), έστω προσωρινά, μέχρι να δούμε αν το παιδί «τραβάει», (για να μην ...τραβάμε εμείς τα μαλλιά μας μετά). Τα έξοδα α­γοράς μάλιστα, για τα περισσότερα όργανα δεν είναι τα μοναδικά στα οποία πρέπει να υποβληθούμε : η καθημερινή φροντίδα και τακτική συντήρηση κρίνονται απαραίτητες κι ό­χι αναίμακτες οικονομικά (κα­λάμια για τα ξύλινα πνευστά, χορδές για την κιθάρα και το μπουζούκι, κούρδισμα από ει­δικό τεχνικό για το πιάνο, θή­κες μεταφοράς -καλύμματα κλπ).

4, Διαθέτουμε τον κατάλλη­λο χώρο; Ένα όργανο εκτεθει­μένο σε αντίξοες συνθήκες θερμοκρασίας, υγρασίας και σκόνης , ούτε θα αποδώσει τον ήχο που προέβλεπε ο κατασκευαστής του, ούτε θα επι­βιώσει για πολύ και θα πάει σύντομα να τον... συναντήσει. Ένα πιάνο που ασφυκτιά στο διάδρομο, δίπλα στο καλορι­φέρ, δεν είναι το ιδεώδες εκθετήριο κεντημάτων, αναμνη­στικών οικογενειακών φωτο­γραφιών και φυτών εσωτερι­κού χώρου και σίγουρα η ευρηματικότερη θέση για μια κι­θάρα δεν είναι να κρεμαστεί πάνω από το τζάκι, ανάμεσα σε καριοφίλια, γκλίτσες και γουδιά! Ακόμη η ολονύχτια ε­ξάσκηση στα drums, δίπλα σε κλιμακοστάσιο πολυκατοικίας, ή απέναντι οπό Νοσοκομείο, θα μας φέρει αντιμέτωπους με τον νόμο...

5. Πόσο χρόνο χρειάζεται κά­ποιος για να «μάθει» ένα όργα­νο; Εξαρτάται από το τι εννοούμε «να μάθει» : Να παίζει τα κάλαντα; Τα «σουξέ της επο­χής» ; Το τρίτο κονσέρτο του Rachmaninoff ; Αν θεωρούμε ότι μετά το "Ζεμπέκικο της Ευ­δοκίας" κλείσαμε ως μουσικοί, μπορούμε να περιοριστούμε σε δουλειά μερικών μηνών. Αν ευελπιστούμε σε πτυχιακή ολοκλήρωση των σπουδών, πρέπει να υπολογίσουμε σε 10-12 χρόνια συνεχούς μελέ­της (σύμφωνα με τα προγράμματα, που θέσπισε το Υπ. Πο­λιτισμού και ισχύουν για όλα τα Ωδεία της χώρας μας). Τέ­λος, αν προσβλέπουμε στο να εξιχνιάσουμε κάθε παράμετρο της Μουσικής, μια ζωή είναι α­πελπιστικά λίγη!

6. Ωραία, «έμαθε»! Μετά; (Αχ! αυτό το «μετά;» !...) Όταν παί­ζεις ή ακούς Μουσική, το κάνεις για προσωπικό όφελος. Λεν υπάρχει ανταπόδοση, πα­ρά μόνο η ψυχική ικανοποίηση (και «η σωτηρία της ψυχής εί­ναι πολύ μεγάλο πράγμα!»...). Όμως οι γονείς, δε θέλουν να βλέπουν τον κόπο των παι­διών και τα χρήματα που επεν­δύουν για τις σπουδές τους, να πηγαίνουν χαμένα. Έτσι, καλό είναι να ενημερωθούμε υπεύθυνα (και σχετικά νωρίς) για τα πιθανά περιθώρια που θα έχει το παιδί μας στην ανα­ζήτηση εργασίας, μετά το επι­τυχημένο πέρας των μουσι­κών σπουδών του (εφ όσον – φυσικά- το θελήσει το ίδιο). Χωρίς να καταφύγουμε σε…μέντιουμ, ας έχουμε υπ' όψη μας ότι α­κόμα κι αν υπάρχουν παράγο­ντες που συνηγορούν για μια μελλοντική επαγγελματική ενασχόληση του παιδιού με τη Μουσική, η μειωμένη ζήτηση ή υπερπροσφορά στην αγορά εργασίας[3], ίσως το υποχρε­ώσει να στραφεί σε άλλες διε­ξοδικές βιοποριστικές λύσεις. Το μόνο σίγουρο είναι ότι δεν έχουμε τη δυνατότητα ή το δι­καίωμα να προδικάσουμε το μέλλον των παιδιών.

Οι παράγοντες : δάσκαλος και μελέτη

1. Πριν επιλέξουμε το είδος του μουσικού οργάνου, καλό θα είναι, να συμβουλευτούμε τον κατ’ εξοχήν αρμόδιο : το δάσκαλο της Μουσικής. Η γνώμη του, πρέπει να ζητηθεί και κατά την αγορά του οργά­νου. Εκείνος μπορεί να μας κατευθύνει στη λήψη της σω­στής απόφασης.

2. Η επιλογή του ίδιου του δασκάλου, δεν πρέπει να γίνει αβασάνιστα. Η χρέωση ανά δι­δακτική ώρα δεν είναι το μόνο κριτήριο αξιολόγησης. Το αν α­γαπά τη δουλειά του, είναι κάτι που οι γονείς μπορούν να το διακρίνουν, χωρίς να έχουν μουσικές γνώσεις οι ίδιοι. Επι­λέγοντας, δε, Ωδείο - Μουσική Σχολή, η επιβλητικότητα των πορτρέτων του Μπετόβεν και του Μπαχ, που είναι αναρτημένα στους διαδρόμους του, ας μην εκληφθεί αναντίρρητα ως δείγμα καλλιτεχνικής πληρότητάς του.

3. Ο δάσκαλος της Μουσικής δεν είναι "μπέιμπυ-σίτερ", που απλά απασχολεί το παιδί για μια ώρα. Η νοοτροπία «στέλνω το παιδί μου στο Ωδείο για να μην έχει χρόνο να ξεφύγει στις καφετέριες» (!!!), δεν μας τιμά...

4. Ενημερωνόμαστε τακτικά για την πρόοδο του παιδιού και προσέχουμε τις  παρατηρήσεις που είναι σημειωμένες στο βιβλίο του.

5. Πρέπει να κατανοήσουμε  εμείς πρώτα και στη συνέχεια  το παιδί, ότι δεν θα μάθει Μουσική παίζοντας μόνο την ώρα που βρίσκεται υπό την άμεση  επίβλεψη του δασκάλου. Η συστηματική καθημερινή μελέτη -έστω και μικρής διάρκειας- είναι προτιμότερη και αποδοτικό­τερη από μία ισοδύναμη χρονικά συσσωρευμένη μελέτη που  αφήνεται για τον ελεύθερο χρόνο του Σαββατοκύριακου.

6. Ειδικά τον πρώτο καιρό όταν το παιδί μελετά Μουσική στο σπίτι, του ζητάμε να είμα­στε κοντά του (εφόσον δεν συναντήσουμε σοβαρή αντίδραση), όχι για να ελέγχουμε δυναστικά το ωράριο μελέτης, ούτε για να υποκαταστήσουμε το δάσκαλο, αλλά για να νιώσει ότι συμπαραστεκόμαστε στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει και για να το ενθαρρύ­νουμε, επικροτώντας τις πρώ­τες του επιτυχίες.

7.Μην περιμένουμε θαύματα από τα πρώτα, κιόλας, μαθήμα­τα, ούτε να αναλισκόμαστε σε κινήσεις υπέρμετρου πρόσκαι­ρου ενθουσιασμού (τέλος πά­ντων, εντάξει, το παιδί μας παί­ζει κάτι στο πιάνο, αλλά μήπως δεν πρόκειται για μετενσάρκω­ση του Μozart;...).

Εν κατακλείδι

- Το σκίρτημα της Μουσικής μέσα στην παιδική ψυχή δεν ε­πιβάλλεται, ούτε αυτοαναδύεεται[4], μπορεί, όμως, να βοη­θηθεί, να υποδαυλιστεί. Πώς ζητάμε από τα παιδιά να κατα­νοήσουν μόνα τους την ανα­γκαιότητα της μουσικής εκπαί­δευσης, χωρίς να τα πλησιά­σουμε συναισθηματικά ; Αναρωτηθήκαμε πόσο χρόνο και α­γάπη αφιερώσαμε κοντά τους. ώστε να περιμένουμε την κα­λαισθητική αφύπνιση τους ;

-  Μη σταθούμε εμπόδιο σε μια -απρόσμενη ίσως - μουσική ιδιαιτερότητα, που κέντρισε το ενδιαφέρον του παιδιού. Δεν έχουμε τη δύναμη να ορίσουμε τετριμμένα μέτρα και στεγανά  περιθώρια στην απεραντοσύνη  του ήχου. ¶λλωστε, ματαιοδοξία δεν είναι να ισχυριστούμε πως εμείς κατέχουμε το αλάνθαστο αισθητικό κριτήριο ;

- Με όσες θεωρητικές κενοσοφίες κι αν επιφορτίσουμε το  παιδικό μυαλουδάκι,  όσα Σολφέζ κι αν αναγκαστεί να αποστηθίσει, όσα Κοντσέρτα και αν  ·...εκτελέσει, αν δεν καταφέρουν να «μιλήσουν» στο αυτί,  αν δεν αγγίζουν την ψυχή του, κινδυνεύουν να το μετατρέψουν σε «κύμβαλον αλαλάζον».

- Ένα σύστημα Μουσικής Εκπαίδευσης, μπορεί να θεωρηθεί επιτυχημένο, όταν απευθύνεται στον δέκτη των ακουστικών ερεθισμάτων (Αυτί) και τον πομπό των συναισθηματικών  αντιδράσεων (Ψυχή) των παιδιών μας..  Όταν αυτό το δίπολο «Αυτί – Ψυχή» αρχίσει να καλ­λιεργείται και να αλληλεπιδρά, τότε έχουμε βάλει τις βάσεις για μια σωστή Μουσική Αγωγή.